Werelderfgoedfoto's

Het Eise Eisinga Planetarium is het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Het werd gebouwd tussen 1774 en 1781 door Eise Eisinga, een wolhandelaar in Franeker, een historische stad in het noorden van Nederland. Het planetarium is een bewegend mechanisch schaalmodel van het zonnestelsel zoals het destijds bekend was, het hele systeem wordt aangedreven door één enkel slingeruurwerk. Het geeft een realistisch beeld van de posities van de zon, de maan en de planeten Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter en Saturnus (de planeten Neptunus, Uranus en de dwergplaneet Pluto waren nog niet ontdekt toen Eise Eisinga zijn planetarium bouwde). De planeten draaien in realtime rond de zon, de afstand tussen de planeten is op schaal. Eisinga bouwde het planetarium op het plafond en de zuidmuur van zijn woonkamer, met bedstee, het vult het hele plafond van de kamer. Hij heeft er zeven jaar aan gewerkt. Vlak nadat Eise Eisinga zijn planetarium had voltooid, werd er een nieuwe planeet ontdekt, Uranus, maar er was geen ruimte meer om het nog toe te voegen. Eise Eisinga stierf in 1828, hij liet gedetailleerde instructies achter over hoe het planetarium moest worden onderhouden, tot op heden worden zijn instructies als richtlijn gebruikt. Historici vinden het werk van Eise Eisinga zo belangrijk dat het werd opgenomen in de Canon van Nederland. Het Eise Eisinga Planetarium bevindt zich in een historisch grachtenpand in de Friese stad Franeker. In 2023 werd het Eise Eisinga Planetarium in Franeker uitgeroepen tot Werelderfgoed van UNESCO. Beeldend werk: Eise Eisinga

www.werelderfgoedfotos.nl   © Copyright   World Heritage Photos   classic car road trip

➔

➔

1. 

   Het Eise Eisinga Planetarium in Franeker is het oudste nog werkende planetarium ter wereld. Het werd tussen 1774 en 1781 gebouwd door Eise Eisinga. Hij bouwde het planetarium in het plafond en de zuidmuur van zijn woon-/slaapkamer, het vult het hele plafond van de kamer. Hij heeft er zeven jaar aan gebouwd. Het planetarium is op schaal gebouwd: één millimeter op het plafond staat voor één miljoen kilometer.

2. 

   Eise Eisinga Planetarium in Franeker: Het indrukwekkende systeem om de planeten rond de zon te laten draaien bestaat uit eikenhouten tandwielen en assen. Eise Eisinge gebruikte bijna 6000 handgesmede spijkers als 'tanden' op de wielen, de tanden grijpen in elkaar om de tandwielen te laten draaien. Eise Eisinga was een wolfabrikant en amateurastronoom. Eise Eisinga schreef ook enkele handschriften over astronomie en wiskunde, in totaal bijna 1200 pagina's.

3. 

   Eise Eisinga Planetarium in Franeker: Op het plafond schilderde de broer van Eise Eisinga de tekst: Dit planetarium werd tussen 1774 en 1781 gebouwd door Eise Eisinga. Eise Eisinga kreeg van zijn ouders een goede opleiding. Naast de gebruikelijke lessen volgde de hoogbegaafde Eise Eisinga ook extra lessen in astronomie en wiskunde aan de Universiteit van Franeker. In 1774 begint hij met de bouw van een planetarium in zijn woonkamer.

4. 

   Eise Eisinga Planetarium in Franeker: De tandwielen worden door slechts één slingeruurwerk aangedreven, dat weer wordt aangedreven door acht gewichten, die zijn verbonden met de hoofdassen van de tandwielen. Via het  houten tandwielmechanisme regelt het uurwerk de juiste baansnelheid van de maan en planeten. De slinger van de klok zwaait met een snelheid van 80 keer per minuut. De gewichten hangen in de kast naast de bedstee in de woonkamer.

5. 

   Eise Eisinga Planetarium in Franeker: Op het plafond is ook de snelheid geschilderd waarmee de planeten van het planetarium om de zon draaien, rechts staat de tekst geschilderd dat Jupiter 11,86 aardse jaren nodig heeft om een keer rond de zon te draaien en links staat dat Saturnus er 29.457 aardse jaren over doet. De zon is in het midden van het plafond afgebeeld. De zodiak, of dierenriem, en de maanstanden zijn eveneens op het plafond afgebeeld.

6. 

   Eise Eisinga Planetarium in Franeker: Eise Eisinga verlaagde het plafond van zijn woonkamer om meer ruimte te maken voor zijn ingenieuze systeem van de horizontaal en verticaal draaiende tandwielen. In het echt zijn de banen van de planeten elliptisch en niet cirkelvormig, zelfs daar hield Eise Eisinga rekening mee, daarom werd het planetarium veel groter dan gebruikelijk. Tot op de dag van vandaag geeft het planetarium de actuele posities van de planeten weer.

7. 

   Eise Eisinga Planetarium in Franeker: De huiskamer met de bedstee van Eise Eisinga. Aan het eind van de 18de eeuw bouwde Eise Eisinga het grootste planetarium dat de toenmalige wereld ooit had gezien. Het planetarium is op het plafond en een muur in zijn woonkamer geschilderd met koningsblauwe en goudkleurige verf. Eise Eisinga kon vanuit de ingebouwde bedstee in zijn woonkamer het model van zijn zelfgebouwde zonnestelsel zien. 

8. 

   Eise Eisinga Planetarium in Franeker: Op de zolder vormen de tandwielen een indrukwekkend mechanisme van zestig houten hoepels en schijven. Samen met zijn vader maakte Eise Eisinga de tientallen assen en tandwielen. Eise Eisinga deed alle berekeningen, waaronder de snelheid waarmee de maan en de planeten van het planetarium rond de zon bewegen. Zijn broer deed het schilderwerk. In juni 1818 bezocht koning Willem I der Nederlanden het planetarium.

9. 

   Eise Eisinga Planetarium in Franeker: Een van de tanwielen van het planetarium om de planeten rond de zon te laten draaien. Eise Eisinga stierf in 1828, hij liet gedetailleerde instructies achter over hoe het planetarium moest worden onderhouden, zoals eens in de vier jaar het handmatig doorvoeren van de schrikkeldag op 29 februari, het tandwiel dat de datum aangeeft wordt dan een etmaal teruggedraaid.

10. 

    Het Eise Eisinga Planetarium is gevestigd in een historisch grachtenhuis uit 1490. Het huis staat aan een gracht in het Nederlandse stadje Franeker. Eise Eisinga kocht het grachtenhuis in 1768 om er met zijn gezin te wonen. In de woonkamer bouwde hij zijn planetarium. In dit huis had hij ook zijn bedrijf ondergebracht, een wolkamerij. Eise Eisinga was een succesvol zakenman, soms had hij meer dan veertig mensen in dienst.